মৌলিক একক আৰু পৰিমাপ
১. পৰিমাপ (Measurement) বুলিলে কি বুজায়?
যিকোনো শাৰীৰিক ৰাশিৰ
পরিমাণক উপযুক্ত এককৰ দ্বাৰা তুলনামূলকভাৱে ব্যক্ত কৰাক পৰিমাপ বুলি কয়।
উদাহৰণঃ
- কোনো দণ্ডৰ দৈৰ্ঘ্য যদি 2
মিটাৰ হয়,
তেন্তে দৈৰ্ঘ্য পৰিমাপ = 2
মিটাৰ
২. একক (Units)
যিকোনো ৰাশিৰ পৰিমাপক
সংখ্যা প্ৰকাশ কৰাৰ বাবে যি নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণক মানদণ্ড হিচাপে ধৰা হয় তাক
"একক"
বোলে।
এককৰ প্ৰকাৰ:
(i) মৌলিক একক (Fundamental Units)
যিবোৰ একক আন কোনো এককৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰশীল নহয়।
|
ৰাশি |
মৌলিক একক |
প্ৰতীক |
|
দৈৰ্ঘ্য |
মিটাৰ |
m |
|
ভৰ |
কিলোগ্ৰাম |
kg |
|
সময় |
ছেকেণ্ড |
s |
|
তাপমাত্রা |
কেলভিন |
K |
|
বৈদ্যুতিক প্ৰবাহ |
এম্পিয়াৰ |
A |
|
পঞ্জীয় প্ৰমাত্ৰা |
মোল |
mol |
|
আলোক তীব্ৰতা |
কেণ্ডেলা |
cd |
(ii) অপৰিসীম বা উদ্ভৱ একক (Derived Units)
যি এককবোৰ মৌলিক এককৰ
সমন্বয়ত গঠন হয়।
|
ৰাশি |
উদ্ভৱ একক |
প্ৰতীক |
|
গতি |
মিটাৰ/ছেকেণ্ড |
m/s |
|
ত্বৰণ |
মিটাৰ/ছেকেণ্ড² |
m/s² |
|
বল |
নিউটন |
N |
|
শক্তি |
জুল |
J |
|
চাপ |
পাস্কেল |
Pa |
৩. এককৰ পদ্ধতি
(i) SI পদ্ধতি (International System of Units)
SI (Système International d'Unités) হৈছে সকলোতকৈ বেছি ব্যৱহৃত এককৰ পদ্ধতি।
SI পদ্ধতিত ৭ টা মৌলিক একক আছে
(উপৰোক্ত তালিকা অনুসৰি)।
(ii) আন একক পদ্ধতি
- CGS
পদ্ধতি: দৈৰ্ঘ্য -
ছেণ্টিমিটাৰ, ভৰ - গ্ৰাম, সময় - ছেকেণ্ড
- FPS
পদ্ধতি: দৈৰ্ঘ্য - ফুট,
ভৰ - পাউণ্ড,
সময় - ছেকেণ্ড
৪. পৰিমাপক সঠিকতা আৰু ত্ৰুটি
(i) সঠিকতা (Accuracy):
এটা পৰিমাপ বাস্তৱ মানৰ
কিমান ওচৰৰ হৈছে তাক কয়।
(ii) স্পষ্টতা (Precision):
একেধৰণৰ পৰিমাপ পুনৰ
পুনৰ কৰিলে কিমান সাযুজ্য থাকে তাক কয়।
(iii) পৰিমাপক ত্ৰুটি (Error):
বাস্তৱ মান আৰু পৰিমাপক
মানৰ মাজৰ পাৰ্থক্য।
ত্ৰুটিৰ প্ৰকাৰঃ
- যান্ত্রিক ত্ৰুটি (Instrumental
error)
- ব্যক্তিগত ত্ৰুটি (Personal error)
- পদ্ধতিক ত্ৰুটি (Systematic error)
- দৈব ত্ৰুটি (Random error)
(iv) ত্ৰুটিৰ গণনা:
- সমগ্ৰ ত্ৰুটি = পৰ্যবেক্ষণ মান – সঠিক মান
- সাপেক্ষ ত্ৰুটি = (ত্ৰুটি/সঠিক মান) ×
100%
৫. পৰিমাপক গুৰুত্বপূৰ্ণ অঙ্ক (Significant Figures)
পৰিমাপক ফলাফলৰ
ক্ষেত্ৰত যিমানটা অঙ্ক সঠিকতা বুজাব পাৰে সিহঁতক গুৰুত্বপূৰ্ণ অঙ্ক বোলে।
নিয়মবোৰ:
1. শূণ্য (0) মধ্যস্থিত হলে গুৰুত্বপূৰ্ণ।
2. আৰম্ভণিৰ শূণ্য গুৰুত্বপূৰ্ণ নহয়।
3. দশমিকৰ পাছৰ শূণ্য গুৰুত্বপূৰ্ণ।
উদাহৰণঃ
- 1203
— 4 টা Significant
Figures
- 0.0025
— 2 টা Significant
Figures
৬. মাত্রাগত বিশ্লেষণ (Dimensional Analysis)
মাত্ৰাগত বিশ্লেষণৰ
সহায়ত আমাৰ পৰিমাপৰ শুদ্ধতা পৰীক্ষা, একক ৰূপান্তৰ আৰু সূত্ৰ নিৰূপণ কৰিব পাৰি।
মৌলিক মাত্ৰাসমূহ:
|
ৰাশি |
মাত্ৰা |
|
দৈৰ্ঘ্য |
[L] |
|
ভৰ |
[M] |
|
সময় |
[T] |
উদাহৰণঃ
- বল (Force) = ভৰ × ত্বৰণ
মাত্ৰা: [M][L][T⁻²]
|
✅ এই অধ্যায়ৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ পইণ্টবোৰ — |
|
|
|
|
|
|
